ไซนัส: กายวิภาคโพรงอากาศข้างจมูก (Anatomy of paranasal sinuses) / สรีรวิทยาโพรงอากาศข้างจมูก (Physiology of paranasal sinuses)

ไซนัสหรือโพรงอากาศข้างจมูกคืออะไร? มีกี่ไซนัส? อยู่ที่ไหนบ้าง?

ไซนัสในที่นี้หมายถึง โพรงอากาศข้างๆจมูก (Paranasal sinuses) เป็นโพรงอากาศที่อยู่ในกะโหลกส่วนใบหน้า ในบริเวณรอบๆจมูก จึงได้ชื่อว่า โพรงอากาศข้างจมูก มีทั้งหมด 4 คู่ (ซ้ายและขวา) คือ ไซนัส/โพรงอากาศแมกซิลลา ไซนัส/โพรงอากาศเอธมอยด์ ไซนัส/โพรงอากาศฟรอนตัล และไซนัส/โพรงอากาศสฟีนอยด์

• ไซนัส/โพรงอากาศข้างจมูกแมกซิลลา (Maxillary sinuses)

  ไซนัสแมกซิลลา เป็นโพรงอากาศที่อยู่บนใบหน้า ในกระดูกโหนกแก้มทั้งสองข้างใต้ต่อดวงตาและเหนือต่อเพดานปาก

  ไซนัสแมกซิลลา เริ่มเกิดตั้งแต่เป็นทารกในครรภ์ อายุประมาณ 3 เดือน แรกเกิดมีขนาดประมาณ 7-8 มิลลิเมตร (มม.)  4-6 มม. แต่ยังไม่สามารถเห็นได้จาก เอกซ์เรย์จนกว่าทารกในครรภ์จะมีอายุได้ 4-5 เดือน ไซนัสแมกซิลลานี้จะเจริญใหญ่ขึ้นเรื่อยๆไปจนถึงอายุ 18 ปี จึงหยุดเจริญ

  ไซนัสแมกซิลลา มีรูปร่างเหมือนปิรามิด (Pyramid) มีขนาดบรรจุในผู้ใหญ่ประ มาณ 15 มิลลิลิตร (มล.) ส่วนฐานของโพรงอากาศคือ เพดานปาก ดังนั้นจึงสัมพันธ์กับรากฟันบนโดยเฉพาะ ฟันกรามซี่ที่ 1, 2 และฟันกรามน้อย (Premolar) ซี่ที่ 2 ซึ่งในบางครั้งจะมีเพียงเยื่อบุบางๆกั้นอยู่ระหว่างไซนัสแมกซิลลากับรากฟันเท่านั้น ดังนั้น เวลาที่มีการติดเชื้อของรากฟัน เชื้อโรคจึงสามารถเข้าสู่ไซนัสแมกซิลลาได้ง่าย ทั้งนี้ ไซนัสนี้แต่ละข้างซ้ายและขวา จะมีรูเปิดเข้าโพรงจมูกทั้งด้านซ้ายและด้านขวาตามลำดับ โดยรูเปิดจะอยู่ที่ผนังด้านข้างของโพรงจมูก

  หลอดเลือดแดงและหลอดเลือดดำของไซนัสแมกซิลลา ได้มาจากแขนงของหลอดเลือดของศีรษะ (Maxillary artery และ Maxillary vein)

  เส้นประสาทของไซนัสคือ แขนงของเส้นประสาทสมองเส้นที่ 5 (Cranial nerve V, แขนงที่เรียกว่า V2)

• ไซนัส/โพรงอากาศเอธมอยด์ (Ethmoid sinuses)

  ไซนัสเอธมอยด์ เป็นโพรงอากาศที่อยู่ตรงตำแหน่งระหว่างเบ้าตากับด้านข้างของจมูกทั้งด้านซ้ายและด้านขวา

  ไซนัสเอธมอยด์ เริ่มเจริญเมื่อทารกในครรภ์อายุ 3-4 เดือนไปจนถึงอายุ 12-14 ปีหลังคลอด โดยเมื่อแรกเกิดจะมีเพียง 3-4 ช่อง/โพรง/เซลล์อากาศ (Air cells) แต่เมื่อโตขึ้นจึงมีได้มากมายหลายเซลล์อากาศ โดยในผู้ใหญ่ ไซนัสเอธมอยด์ในแต่ละข้าง (ซ้ายและขวา) จะมีขนาดบรรจุ ประมาณ 14-15 มิลลิลิตร

  ไซนัสเอธมอยด์แต่ละข้างซ้ายและขวา แบ่งเป็น 2 กลุ่ม คือ กลุ่มที่อยู่ด้านหน้า (Anterior group) และกลุ่มที่อยู่ด้านหลัง (Posterior group) โดยแต่ละกลุ่มจะมีรูเปิดเข้าด้าน ข้างของโพรงจมูกด้านซ้ายและด้านขวาตามลำดับ แต่คนละตำแหน่งกัน

  หลอดเลือดแดงที่มาเลี้ยงไซนัสนี้ มาจากแขนงของหลอดเลือดแดงที่หล่อเลี้ยงสมอง (Internal carotid artery)

  หลอดเลือดดำของไซนัสนี้ จะนำเลือดดำกลับเข้าสู่หัวใจทางหลอดเลือดดำของศีรษะที่เรียกว่า Maxillary vein และทางโพรงเลือดดำที่ฐานสมองชื่อ Cavernous sinus

  เส้นประสาทของไซนัสนี้ เป็นแขนงมาจากเส้นประสาทสมองเส้นที่ 5 (Cranial nerve V, แขนงที่เรียกว่า V1 และ V2)

• ไซนัส/โพรงอากาศฟรอนตัล (Frontal sinuses)

  ไซนัสฟรอนตัล อยู่บริเวณหน้าผาก ระหว่างคิ้วทั้งสองข้าง ขนาดบรรจุในผู้ใหญ่ ข้างซ้ายและข้างขวา ข้างละประมาณ 6-7 มิลลิลิตร

  ไซนัสฟรอนตัล เริ่มเจริญตั้งแต่ทารกในครรภ์อายุ 4 เดือน และจะหยุดเจริญเมื่ออายุ 15-18 ปี โดยจะเริ่มเห็นไซนัสนี้จากเอกซ์เรย์เมื่ออายุ 6-8 ปี อย่างไรก็ตาม 4-20% ของคนทั่วไป ไซนัสนี้ไม่พัฒนาให้เห็นเป็นโพรงอากาศ

  ไซนัสนี้ในแต่ละข้างซ้ายและขวา มีรูเปิดเข้าด้านข้างของโพรงจมูกทั้งซ้ายและขวาตามลำดับ เช่นกัน

  หลอดเลือดแดงที่มาเลี้ยงไซนัสนี้ได้มาจากแขนงของหลอดเลือดที่ไปเลี้ยงสมอง (Internal carotid artery)

  หลอดเลือดดำ จะนำเลือดเสียกลับเข้าสู่หัวใจทางโพรงเลือดดำที่ฐานสมอง ที่เรียกว่า Cavernous sinus

  เส้นประสาทของไซนัสนี้เป็นแขนงหนึ่งของเส้นประสาทสมองเส้นที่ 5 ( Cranial nerve V, แขนงที่เรียกว่า V1)

• ไซนัส/โพรงอากาศข้างจมูก สฟีนอยด์ (sphenoid sinuses)

  ไซนัส สฟีนอยด์ เป็นโพรงอากาศที่อยู่ที่กระดูกส่วนฐานกะโหลก ในบริเวณเหนือต่อโพรงหลังจมูก โดยเริ่มเจริญตั้งแต่เป็นทารกในครรภ์อายุ 3 เดือน มีขนาดเล็กในช่วงอายุ 3 ปีแรก แต่ไซนัสจะเจริญโตเร็วหลังอายุ 7 ปี และหยุดโตเมื่อเข้าสู่วัยหนุ่มสาว อายุ 12-15 ปี ซึ่งไซนัสนี้ ในผู้ใหญ่จะมีขนาดบรรจุประมาณ 7.5 มิลลิลิตร และมีรูเปิดเข้าสู่ด้านข้างตอนบนของโพรงจมูก

  อวัยวะใกล้เคียงสำคัญที่อยู่ติดกับไซนัสนี้ คือ โพรงเลือดดำที่ฐานสมอง Cave rnous sinus และ ต่อมใต้สมอง (Pituitary gland)

  หลอดเลือดแดงที่มาเลี้ยงไซนัสนี้ มาจากแขนงของหลอดเลือดสมอง (Internal carotid)

  หลอดเลือดดำของไซนัสนี้ จะนำเลือดดำกลับสู่หัวใจผ่านทางหลอดเลือดดำของศีรษะ

  เส้นประสาทบริเวณไซนัสนี้ เป็นแขนงมาจากเส้นประสาทสมองเส้นที่ 5 (Cranial nerve V, แขนงที่เรียกว่า V1 และ V2)

ไซนัสหรือโพรงอากาศข้างจมูกมีหน้าที่อย่างไร?

หน้าที่ ที่แท้จริงของไซนัส/โพรงอากาศข้างจมูก ยังไม่ทราบ แต่เชื่อว่า มีหน้าที่ดังนี้ คือ

1. ช่วยทำให้เสียงของเราก้องกังวานขึ้น
2. ช่วยปรับสภาพอากาศที่หายใจเข้าให้พอเหมาะแก่ความต้องการของร่างกาย
3. เพิ่มขนาดของพื้นที่รับกลิ่น
4. ลดความรุนแรงเมื่อเกิดการกระทบกระแทก เปรียบเสมือนฉนวนกั้นความแรงที่จะไปถึงสมองและถึงประสาทสำคัญต่างๆ เช่น ประสาทสมอง (Cranial nerve)
5. เป็นฉนวนป้องกันไม่ให้ศูนย์ประสาทต่างๆบริเวณใบหน้าและฐานสมองต้องกระทบกับความร้อน หรือความเย็นเกินไป
6. เพิ่มความชุ่มชื้นให้แก่ จมูก โดยสร้างมูก/สารคัดหลั่ง แล้วให้ขนของเซลล์ขน (Cilia) ขับดันสารคัดหลั่งออกมาทางรูเปิดของไซนัสตลอดเวลา
7. ช่วยในการเจริญเติบโตและปรับโครงสร้างของใบหน้า
8. ทำให้กะโหลกศีรษะเบาขึ้น และอยู่ในสมดุลกับร่างกาย
9. อาจเป็นเพียงส่วนที่เหลือค้างในวิวัฒนาการของมนุษย์โดยไม่มีความสำคัญเลยก็ได้

ร่างกายมีการป้องกันการติดเชื้อในไซนัส/โพรงอากาศข้างจมูกอย่างไร?

สิ่งที่ช่วยป้องกันไม่ให้มีการติดเชื้อในโพรงอากาศข้างจมูก ประกอบด้วย

1. รูจมูก (Nares) จะมีขนจมูกไว้จับผงธุลี (Particles) ขนาดใหญ่ ที่ผ่านเข้ามาในจมูก
2. เยื่อบุจมูกซึ่งจะสร้างน้ำเมือก/มูก/สารคัดหลั่งไว้จับผงธุลีขนาดเล็ก ขนาดประมาณ 5-10 ไมครอน (Micron) ได้ดี แล้วขนของเซลล์ขน จะทำหน้าที่พัดโบกผงธุลีไปสู่โพรงหลังจมูก (Nasopharynx) ด้วยอัตราเร็ว 6-7 มิลลิเมตรต่อวินาที เพื่อไม่ให้ผงธุลีผ่านเข้าไซนัสทางรูเปิดติดต่อระหว่างไซนัสและโพรงจมูก
3. สารคัดหลั่งในจมูก ซึ่งจะมี
• เอนไซม์ เช่น Lysozyme ที่สามารถสลายเชื้อโรคบางชนิดได้
• มีสารภูมิต้านทาน (Antibody) เช่น Secretory IgA , IgG ซึ่ง สามารถยับยั้งการเจริญเติบโตของไวรัสบางชนิดได้