โรคกล้ามเนื้อ โรคระบบกล้ามเนื้อ (Muscle disease)

บทนำ

โรคกล้ามเนื้อ หรือ โรคของกล้ามเนื้อ (Muscle disease) หมายถึงโรคต่างๆที่เกิดขึ้นกับกล้ามเนื้อ ทั้งนี้ กล้ามเนื้อจัดเป็นเนื้อเยื่อชนิดหนึ่งของเนื้อเยื่อเกี่ยวพัน

กล้ามเนื้อแบ่งได้เป็น 3 ชนิด คือ

1. กล้ามเนื้อลาย (Striated muscle หรือ Skeletal muscle) หรืออีกชื่อ คือกล้ามเนื้อที่ทำงานอยู่ในการควบคุมของสมอง(Voluntary muscle)
2. กล้ามเนื้อเรียบ (Smooth muscle) หรืออีกชื่อคือ กล้ามเนื้อที่ทำงานด้วยระบบของตัวเอง ขึ้น กับสมองเป็นบางส่วนโดยมักผ่านทางระบบประสาทอัตโนมัติ (Autonomic nervous system)
3. และกล้ามเนื้อหัวใจ (Cardiac muscle)

• กล้ามเนื้อลาย (Striated muscle) คือ กล้ามเนื้อของ ศีรษะ ใบหน้า ลำคอ ลำตัว แขน ขา และกระบังลม มีหน้าที่ในการเคลื่อนไหวร่างกาย ซึ่งทำงานประสานกับกระดูกและข้อ ผ่านทางเอ็นกล้ามเนื้อ เอ็นกระดูก และข้อ โดยในผู้ชายกล้ามเนื้อลายจะคิดเป็นประมาณ 42%ของมวลกายทั้งหมด (Body mass) ส่วนในผู้หญิงจะมีกล้ามเนื้อลายน้อยกว่าผู้ชาย คือ ประ มาณ 36% ของมวลกายทั้งหมด
• กล้ามเนื้อเรียบ (Smooth muscle) เป็นกล้ามเนื้อของอวัยวะภายใน เช่น กล้ามเนื้อของ หลอดอาหาร กระเพาะอาหารลำไส้ ทวารหนัก หลอดลม กระเพาะปัสสาวะ ท่อปัสสาวะ หลอดเลือด มดลูก (ในผู้หญิง) และในบริเวณผิวหนังตรงรูขุมขนที่ทำหน้าที่ทำให้เกิดขนลุก
• กล้ามเนื้อหัวใจ (Cardiac muscle) เป็นกล้ามเนื้อเรียบ ชนิดเป็นลักษณะเฉพาะ คือโครงสร้างเนื้อเยื่อคล้ายกล้ามเนื้อลาย แต่ทำงานเป็นกล้ามเนื้อเรียบ ซึ่งพบได้ที่เดียวในร่าง กาย คือ ที่หัวใจ เพราะเป็นกล้ามเนื้อที่ต้องทำงานบีบและคลายตัว (เต้น) อยู่ตลอดเวลา

หน้าที่ของกล้ามเนื้อทุกชนิด คือ การบีบตัว เพื่อให้เกิดการเคลื่อนไหว เพื่อการทำหน้าที่ต่างๆตามแต่งานของแต่ละอวัยวะ เช่น การบีบหดตัวของกล้ามเนื้อ

• แขน ขา เพื่อการเคลื่อนไหวแขน ขา
• ของนิ้วเพื่อการหยิบจับ
• ของกระเพาะอาหารและลำไส้เพื่อการย่อยอาหาร และกำจัดกากอาหารออกเป็นอุจจาระ
• ของหลอดเลือดเพื่อการไหลเวียนโลหิต/เลือด
• ของหลอดลมเพื่อการแลกเปลี่ยนอากาศภายนอกร่างกายกับคาร์บอนไดออกไซด์จากปอด
• และของหัวใจเพื่อการสูบฉีดโลหิตเพื่อนำเลือดและออกซิเจนไปเลี้ยงเซลล์/เนื้อเยื่อ/อวัยวะทั่วร่างกาย

ความผิดปกติของกล้ามเนื้อ พบได้บ่อย โดยทั่วไปมักเกิดจากอุบัติเหตุ และการกีฬา เช่น ปวดเมื่อย เป็นตะคริว กล้ามเนื้อพลิก เอ็นกล้ามเนื้อหรือกล้ามเนื้อฉีกขาด และเกิดจากความผิดปกติของระบบประสาทที่ควบคุมการทำงานของกล้ามเนื้อ ส่งผลให้กล้ามเนื้อไม่สามารถหดตัวได้/กล้ามเนื้ออ่อนแรง หรืออาการอัมพฤกษ์ อัมพาต ที่เกิดจากโรคหลอดเลือดสมอง หรือโรคของไขสันหลัง เช่น อุบัติเหตุต่อไขสันหลัง หรือโรคมะเร็งแพร่กระจายเข้ากระ ดูกสันหลัง/เข้าไขสันหลัง

โดยทั่วไป ไม่มีการรวบรวมสถิติความผิดปกติทุกชนิดของกล้ามเนื้อไว้ด้วยกัน การศึกษามักแยกเป็นแต่ละโรค แต่อย่างไรก็ตามโรคของกล้ามเนื้อพบได้ในทั้งสองเพศ โดยมีโอกาสเกิดได้ใกล้เคียงกันทั้งสองเพศ และเป็นโรคที่พบได้ในทุกอายุ ตั้งแต่เด็กแรกเกิดไปจนถึงผู้สูงอายุ โดยโอกาสพบโรคจะสูงขึ้น เมื่ออายุมากขึ้น

โรคกล้ามเนื้อมีสาเหตุจากอะไร? โรคอะไรพบได้บ่อย?

สาเหตุโรคของกล้ามเนื้อ คือ

• จากการใช้งานกล้ามเนื้อเกินกำลัง ซ้ำๆต่อเนื่อง และ/หรือ ผิดวิธี เช่น ปวดหลัง หรือ ปวดไหล่จากการยกของหนัก หรือปวด คอ ไหล่ แขน นิ้ว จากการทำงานหน้าจอคอมพิวเตอร์ และสาเหตุจากอุบัติเหตุและการกีฬา เช่น กล้ามเนื้อแพลงปวดเมื่อยกล้ามเนื้อ กล้ามเนื้อฉีกขาด เป็นตะคริว เป็นต้น ซึ่งสาเหตุในกลุ่มนี้ เป็นสาเหตุที่พบได้บ่อยที่สุด และพบได้บ่อยเกือบทุกวันในการใช้ชีวิตประจำวัน
• จากการอักเสบของเส้นประสาท ของสมอง และ/หรือของไขสันหลังเช่น จากโรค เบาหวาน โรคใบหน้าเบี้ยว หรือโรคโปลิโอ
• จากโรคของสมอง เช่น โรคหลอดเลือดสมอง หรือโรคของไขสันหลัง ส่งผลให้กล้ามเนื้ออ่อนแรง ลีบ เป็นอัมพฤกษ์อัมพาต
• จากผลข้างเคียงจากยาบางชนิด ส่งผลให้เกิดกล้ามเนื้ออักเสบ เช่น ยาลดไขมันบางชนิด หรือยาต้านฮอร์โมนรักษาโรคมะเร็งเต้านมบางชนิด
• จากความผิดปกติของภูมิคุ้มกันต้านทานโรคของร่างกาย เช่น จากโรคออโตอิมมูน/โรคภูมิต้านตนเอง ส่งผลให้เกิดการอักเสบของกล้ามเนื้อโดยไม่มีการติดเชื้อ หรือโรคกล้ามเนื้ออ่อนแรงเอมจี (Myasthenia gravis)
• ภาวะขาดอาหาร โดยเฉพาะอาหารโปรตีน จะส่งผลให้กล้ามเนื้อฝ่อ ลีบ ไม่สามารถเจริญเติบโตได้ตามวัยอันควร
• กล้ามเนื้ออักเสบติดเชื้อ ซึ่งพบได้น้อย เช่น ติดเชื้อแบคทีเรีย เชื้อไวรัส (เช่น จาก โรคเอดส์) ติดเชื้อรา (มักพบในคนมีภูมิคุ้มกันต้านทานโรคต่ำ) หรือติดเชื้อปรสิต (เช่น จากพยาธิตัวตืด (Type worm))
• จากโรคมะเร็งกล้ามเนื้อ (โรคมะเร็งเนื้อเยื่ออ่อน/มะเร็งเนื้อเยื่อเกี่ยวพัน) แต่เป็นโรคที่พบได้น้อย
• จากพันธุกรรม ส่งผลให้เกิดกล้ามเนื้อลีบ ไม่เจริญเติบโต ซึ่งโรคในกลุ่มนี้พบได้น้อยมาก

อะไรเป็นปัจจัยเสี่ยงต่อการเกิดโรคกล้ามเนื้อ?

ปัจจัยเสี่ยงต่อการเกิดโรคกล้ามเนื้อ คือ

• ผู้ที่เสี่ยงต่ออุบัติเหตุ หรือ การใช้กล้ามเนื้อมาก หรือใช้ซ้ำๆ เช่น นักกีฬา เด็ก (จากการเล่น) หรือบางอาชีพ เช่น เจ้าหน้าที่พิมพ์ดีด ช่างเย็บปักถักร้อย เป็นต้น
• จากการสวมใส่รองเท้าที่ไม่เหมาะสม เช่น ส้นสูง หรือรองเท้าที่ บีบ คับ หรือ หลวมเกินไป
• ขาดสุขอนามัยพื้นฐาน (สุขบัญญัติแห่งชาติ)
• ภาวะขาดอาหาร
• มีโรคเรื้อรังต่างๆที่ส่งผลให้ไม่สามารถเคลื่อนไหวร่างกายได้ตามปกติ กล้ามเนื้อจึงฝ่อ ลีบ ได้ง่าย เช่น โรคเบาหวาน โรคหัวใจ โรคปอด หรือโรคหลอดเลือดสมอง เป็นต้น

โรคกล้ามเนื้อมีอาการอย่างไร?

อาการของโรคกล้ามเนื้อจากทุกสาเหตุ จะคล้ายคลึงกัน ที่พบบ่อย คือ

• ปวด เมื่อย กล้ามเนื้อ
• กล้ามเนื้ออ่อนแรง
• กล้ามเนื้อ ฝ่อ/ลีบ
• เป็นตะคริว
• กล้ามเนื้อหดยึดตัว (Contraction) ไม่สามารถ ยืด หด ได้ตามปกติ
• กล้ามเนื้อ สั่น หรือ กระตุกโดยควบคุมไม่ได้

นอกนั้น อาจพบอาการอื่นๆร่วมด้วย ทั้งนี้ขึ้นกับสาเหตุ เช่น

• มีไข้ และ/หรือขึ้นผื่น เมื่อเกิดจากโรคออโตอิมมูน/โรคภูมิต้านตนเอง
• ปวดข้อ เช่น จากผลข้างเคียงของยา
• มีก้อนเนื้อ หรือมีแผลเรื้อรังที่กล้ามเนื้อ เมื่อเกิดจากโรคมะเร็ง
• มีอาการชา เมื่อเกิดจากโรคของสมอง โรคไขสันหลัง หรือ โรคของเส้นประสาท
• มีหนอง เมื่อเกิดจากการติดเชื้อ เป็นต้น

แพทย์วินิจฉัยโรคกล้ามเนื้อได้อย่างไร?

แพทย์วินิจฉัยโรคของกล้ามเนื้อได้จากหลายปัจจัย เช่น ประวัติอาการของผู้ป่วย ประวัติการเจ็บป่วยของคนในครอบครัว การตรวจร่างกาย การตรวจคลื่นไฟฟ้าการทำงานของกล้าม เนื้อ (Electromyography) การตรวจเลือดเพื่อหาค่าสารผิดปกติต่างๆที่แพทย์สงสัยว่า อาจเกี่ยวข้องกับโรคที่เป็นสาเหตุ เช่น ค่าน้ำตาลในเลือดเมื่อสงสัยโรคเบาหวาน ค่าสารภูมิต้าน ทานต่างๆเมื่อสงสัยโรคออโตอิมมูน/โรคภูมิต้านตนเอง ตรวจเลือดและ/หรือเซลล์ดูความผิด ปกติทางพันธุกรรมเมื่อสงสัยโรคทางพันธุกรรม ตรวจภาพกล้ามเนื้อด้วยเอกซเรย์คอมพิวเตอร์ และ/หรือเอมอาร์ไอ และอาจต้องตัดชิ้นเนื้อจากส่วนที่ผิดปกติเพื่อการตรวจทางพยาธิวิทยา

รักษาโรคกล้ามเนื้ออย่างไร?

แนวทางการรักษาโรคกล้ามเนื้อ คือ การรักษาตามสาเหตุ และการรักษาประคับประคองตามอาการ

การรักษาตามสาเหตุ เช่น ปรับเปลี่ยนพฤติกรรมการใช้ชีวิตเมื่อ โรคเกิดจากการทำงาน หรือ การกีฬา การรักษาด้วยยาปฏิชีวนะเมื่อโรคเกิดจากการติดเชื้อแบคทีเรีย การผ่าตัด รังสีรัก ษา และ/หรือยาเคมีบำบัดเมื่อเกิดจากโรคมะเร็ง แต่ทั้งนี้ยังไม่มีวิธีรักษาสาเหตุ เมื่อโรคเกิดจากความผิดปกติทางพันธุกรรม

การรักษาประคับประคองตามอาการ เช่น การใช้ยาต่างๆ (ยาแก้ปวด ยาคลายกล้ามเนื้อ ยาลดอาการสั่น หรือยาลดการกระตุก) การใช้กายภาพบำบัด/กายภาพฟื้นฟู และการใช้อุปกรณ์ต่างๆ เพื่อช่วยในการใช้ชีวิตประจำวัน เช่น เครื่องช่วยพยุงในการเดิน หรือในการหยิบจับสิ่ง ของ เป็นต้น

โรคกล้ามเนื้อรุนแรงไหม? มีผลข้างเคียงไหม?

โดยทั่วไปโรคกล้ามเนื้อ ไม่รุนแรงถึงทำให้เสียชีวิต แต่มีผลต่อคุณภาพชีวิตเป็นอย่างมาก เพราะส่งผลถึงการดำรงชีวิตประจำวัน จากกล้ามเนื้ออ่อนแรง อย่างไรก็ตาม ความรุนแรงของโรค ขึ้นกับสาเหตุ เช่น เป็นโรครุนแรงถ้าสาเหตุเกิดจากโรคมะเร็งแต่ไม่รุนแรง มักรักษาได้หายเสมอเมื่อเกิดจากเป็นตะคริว เป็นต้น

ผลข้างเคียงของการเป็นโรคกล้ามเนื้อที่สำคัญที่สุด คือ การไม่สามารถใช้งานกล้ามเนื้อได้ตามปกติจากกล้ามเนื้ออ่อนแรงเช่น กล้ามเนื้อ นิ้ว มือ แขน ขา และใบหน้า จึงส่งผลถึงคุณ ภาพชีวิต ทั้งในการใช้ชีวิตประจำวัน การงาน การเข้าสังคม การต้องพึ่งพาผู้อื่น และการเป็นภา ระต่อครอบครัว รวมไปถึงในด้านความสวยงาม

ดูแลตนเองอย่างไร? ควรพบแพทย์เมื่อไร?

การดูแลตนเองที่สำคัญ คือ เมื่อมีความผิดปกติต่างๆดังกล่าวแล้วในหัวข้อ อาการ ถ้าอา การไม่ดีขึ้นภายใน 2-3 วัน หรือถ้าอาการเลวลงภายใน 24 ชั่วโมง ต้องรีบพบแพทย์ หรือไปโรง พยาบาลฉุกเฉินโดยเฉพาะเมื่อมีอาการกล้ามเนื้ออ่อนแรง

เมื่อรู้ตัวว่าเป็นโรคกล้ามเนื้อ การดูแลตนเอง การพบแพทย์ คือ

• ปฏิบัติตามแพทย์ พยาบาล แนะนำ
• ทำกายภาพบำบัด/กายภาพฟื้นฟูตาม แพทย์ พยาบาล นักกายภาพบำบัด แนะนำสม่ำเสมอ
• รักษาสุขภาพจิต เพราะดังกล่าวแล้วว่า โรคจะส่งผลถึงคุณภาพชีวิตเสมอ
• พบแพทย์ตามนัดเสมอ และรีบพบแพทย์ก่อนนัดเมื่อมีอาการผิดปกติไปจากเดิมหรืออาการต่างๆเลวลง หรือเมื่อกังวลในอาการ

-การปฐมพยาบาลกล้ามเนื้อที่บาดเจ็บ

เนื่องจากการบาดเจ็บของกล้ามเนื้อเป็นสิ่งที่พบได้บ่อยมากในการใช้ชีวิตประจำ วัน ซึ่งการดูแลตนเอง/การปฐมพยาบาล จะช่วยลดการบาดเจ็บไม่ให้ลุกลามและช่วยให้อาการต่างๆหายเร็วขึ้น

ทั้งนี้เมื่อเกิดการบาดเจ็บ ควรหาผู้ช่วยเหลือเสมอ

ภายหลังการปฐมพยาบาล ถ้าเป็นการบาดเจ็บรุนแรง เช่น ปวด/เจ็บมาก ส่วนที่บาดเจ็บผิดรูป บวมมาก หรือมีเลือดออกมาก ควรรีบไปโรงพยาบาลฉุกเฉิน แต่ถ้าอาการไม่มาก อาจรอดูอาการได้ ประมาณ 1-2 วัน ถ้าอาการไม่ดีขึ้น หรือ อาการเลวลง ควรรีบไปโรงพยาบาล

ทั้งนี้ หลักในการปฐมพยาบาล เรียกย่อว่า “PRICE” แพทย์บางท่านแนะนำเพียง “RICE” “P” ออกโดยนำไปรวมกับ “R และ C ” ซึ่งก็เช่นเดียวกับ PRICE เพียงแต่ตัด

• P คือ Protect การรีบป้องกันไม่ให้การบาดเจ็บลุกลามมากขึ้น โดยการไม่เคลื่อนไหวส่วนที่บาดเจ็บ อาจโดยการดามด้วยวัสดุที่แข็งแรง การพันด้วยผ้ายืด (Elastic bandage) การคล้อง เช่น คล้องแขน ทั้งนี้จะใช้วิธีการใดขึ้นกับตำแหน่งที่บาดเจ็บ
• R คือ Rest การไม่ใช้งานกล้ามเนื้อที่บาดเจ็บ เช่น ไม่ใช้แขนด้านนั้น ไม่ลงน้ำหนักขาด้านนั้น เป็นต้น อย่างน้อยภายใน 24 ชั่วโมงหลังบาดเจ็บ
• I คือ ICE การประคบบริเวณที่บาดเจ็บด้วยน้ำแข็ง/ความเย็น เพื่อลดอาการปวด/เจ็บ ลดบวม ลดการเลือดออก และลดการอักเสบ (ชนิดไม่ติดเชื้อ) ของกล้ามเนื้อจากการบาดเจ็บ แต่อย่าใช้ความเย็นจัด เพราะหลอดเลือดจะหดตัวเนื้อเยื่อกล้ามเนื้อจะขาดเลือดได้ และแต่ละครั้งของการประคบไม่ควรนานเกิน 15-20 นาทีเพื่อป้องกันเนื้อเยื่อขาดเลือดเช่นกัน อาจประคบบ่อยทุก 1-2 ชั่วโมงในวันแรกของการบาดเจ็บ และควรประคบต่อเนื่องอีก 1-2 วัน แต่ลดความ ถี่ในการประคบลงได้ตามความเหมาะสมกับอาการ เช่น ทุก 3-4 ชั่วโมง หรือตามแพทย์แนะนำ(เมื่อได้พบแพทย์แล้ว)
• C คือ Compress พันส่วนที่บาดเจ็บด้วยผ้ายืด เพื่อช่วยไม่ให้มีการเคลื่อนที่ ช่วยลดอาการบวม และช่วยลดการมีเลือดออก ทั้งนี้ต้องพันไม่ให้แน่น ต้องพันพอให้มีเลือดไหลเวียนในส่วนนั้นได้สะดวก การพันแน่นจะส่งผลให้เนื้อเยื่อขาดเลือดและเกิดอาการบวม ทั้งนี้ควรพันผ้ายืดไว้อย่างน้อย 72 ชั่วโมง หรือนานตามแพทย์แนะนำ (เมื่อได้พบแพทย์แล้ว)
• E คือ Elevate คือ พยายามยกส่วนที่บาดเจ็บ ให้สูงอย่างน้อยในช่วง 24 ชั่วโมงแรกของการบาดเจ็บ ถ้าสามารถทำได้ เช่น แขน ขา เพื่อช่วยเพิ่มการไหลเวียนโลหิต ลดแรงโน้มถ่วงของโลก จะช่วยลดอาการบวมได้

มีการตรวจคัดกรองโรคกล้ามเนื้อไหม?

ปัจจุบันยังไม่มีวิธีตรวจคัดกรอง (ตรวจให้พบโรคตั้งแต่ยังไม่มีอาการ) โรคกล้ามเนื้อ ทั้ง นี้รวมถึงโรคมะเร็งด้วย ดังนั้นการดูแลตนเองที่ดีที่สุด คือ เมื่อมีอาการผิดปกติต่างๆดังได้กล่าวAแล้วในหัวข้ออาการ ควรพบแพทย์ภายใน 2-3 วันถ้าอาการไม่ดีขึ้นหลังดูแลตนเอง หรือรีบพบแพทย์ใน 24 ชั่วโมง เมื่ออาการเลวลง หรือไปโรงพยาบาลฉุกเฉินตั้งแต่แรกเมื่อมีอาการรุนแรง เช่นกล้ามเนื้ออ่อนแรงทันที เป็นต้น

ป้องกันโรคกล้ามเนื้อได้อย่างไร?

การป้องกันโรคกล้ามเนื้อให้เต็มร้อยเป็นไปไม่ได้ โดยเฉพาะโรคที่เกิดจากพันธุกรรมและโรคมะเร็ง แต่โรคที่เกิดจากสาเหตุอื่นๆโดยเฉพาะการบาดเจ็บของกล้ามเนื้อ อาจป้องกันได้โดย

• ในการทำงานที่ต้องใช้การออกแรง หรือกีฬาต่างๆ ควรต้องรู้จักการอบอุ่นกล้าม เนื้ออย่างถูกวิธีก่อนใช้งาน
• รู้จักวิธีที่ถูกต้องในการยกของหนัก ยืน นั่ง เดิน ก้ม
• สวมรองเท้าที่สบายเท้า ไม่รัดแน่น หรือ หลวม หรือรองเท้าส้นสูง
• กินอาหารมีประโยชน์ 5 หมู่ให้ครบทุกวัน เพื่อความแข็งแรงของเซลล์กล้ามเนื้อ ซึ่งเช่นเดียวกับเซลล์ทุกชนิดของร่างกาย ที่ต้องการอาหารมีประโยชน์ในการทำ งาน การเจริญเติบโต และการซ่อมแซมเซลล์ที่เสียหาย สึกหรอ
• รู้จักนวดผ่อนคลายกล้ามเนื้อ เมื่อใช้กล้ามเนื้อออกแรงหนัก
• ออกกำลังกล้ามเนื้อทุกส่วนสม่ำเสมอตามควรกับสุขภาพ เพื่อความแข็งแรงของกล้ามเนื้อ และเพื่อการไหลเวียนโลหิต เพื่อกล้ามเนื้อจะได้รับออกซิเจนอย่างเพียงพอในการทำงาน ที่ต้องยืด หด ตลอดเวลา ซึ่งจำเป็นต้องใช้ออกซิเจนเป็นอย่างมาก
• ปรึกษานักกายภาพบำบัดในการทำกายภาพฟื้นฟูกล้ามเนื้อต่างๆ เพื่อให้เหมาะสมกับสุขภาพ
• ป้องกัน ควบคุม รักษาโรคต่างๆที่เป็นปัจจัยเสี่ยงให้เกิดโรคของกล้ามเนื้อ เช่น โรคหลอดเลือดสมอง
• รักษาสุขอนามัยพื้นฐาน (สุขบัญญัติแห่งชาติ) เพื่อให้มีสุขภาพ แข็งแรง ลดโอ กาสติดเชื้อต่างๆ ซึ่งรวมทั้งการติดเชื้อของกล้ามเนื้อ